พระราชกรณียกิจ
1. ด้านกฎหมาย
ได้มีพระบรมราชโองการ หรือ ประกาศ กฎหมายต่าง ๆ ออกมา เป็นจำนวนมากเพื่อความผาสุก และให้ความเป็นธรรมแก่อาณาประชาราษฎร อาทิ การลดภาษีอากร ลดหย่อนค่านา ยกเลิกการเก็บอากรตลาด เปลี่ยนเป็นเก็บภาษีโรงร้านเรือนแพจากผู้ค้าขายรายใหม่ ประกาศมิให้ตกข้าวแก่ชาวนา ออกพระราชบัญญัติกำหนดใช้ค่าที่ดินให้ราษฎรเมื่อมีการเวนคืน ออกประกาศเตือนราษฎรให้รอบคอบในการทำนิติกรรม และที่สำคัญประการหนึ่งคือ ทรงออกกฎหมาย กำหนด ลักษณะของผู้ที่จะถูกขายเป็นทาสให้เป็นธรรมยิ่งขึ้น โปรดเกล้าฯ ให้ยกเลิกกฎหมายเดิมที่ให้สิทธิบิดา มารดาและสามีในการขายบุตรและภรรยา และตราพระราชบัญญัติใหม่ให้การซื้อขายทาสเป็นไปด้วยความยินยอมของเจ้าตัวที่จะถูกขายเป็นทาสเท่านั้น
2. ด้านการดำเนินโยบายต่างประเทศ
ได้ทรงสร้างสัมพันธไมตรีกับชาติตะวันตก โดยยึดหลักการประนีประนอมด้วยวิถีทางการทูตได้ทรงทำสัญญาทางไมตรีและการค้าในลักษณะใหม่กับอังกฤษเป็นชาติแรก คือสนธิสัญญาเบาริ่ง เมื่อ พุทธศักราช 2398 และกับชาติอื่น ๆ
3. ด้านเศรษฐกิจการค้า
ได้โปรดให้ยกเลิกระบบการค้าแบบผูกขาดของทางราชการไทยแต่เดิม และแบบบรรณาการกับ จีน พระองค์ได้มีพระราชดำริปรับปรุงระบบเงินตราของไทยให้ได้มาตรฐาน โปรดเกล้าฯ ให้ตั้งโรงกษาปณ์ขึ้นเพื่อผลิตเหรียญ เงินขนาดต่าง ๆ ใช้แทนเงินพดด้วง ประกาศพิกัดอัตราแลกเปลี่ยนเงินเพื่อช่วยให้การแลกเปลี่ยนซื้อขายสินค้าได้คล่องและเป็นสากลขึ้น
4. ด้านการทหาร
ได้โปรดให้มีการจัดระเบียบทหารใหม่ และมีการฝึกทหารตามแบบอย่างตะวันตก ตลอดจนได้โปรดให้มีตำรวจนครบาลขึ้นเป็นครั้งแรก
5. ด้านการพระศาสนา
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงทำนุบำรุงและบำเพ็ญพระราชกุศลเป็นอย่างมาก ทรงสร้างและบูรณะปฏิสังขรณ์ วัด ปูชนียสถาน และปูชนียวัตถุ ทรงส่งสมณทูตไปลังกา ทรงกวดขันความประพฤติของภิกษุ สามเณร ให้อยู่ในพระธรรมวินัยตลอดจนได้ทรงนำพิธีทางพุทธศาสนาเข้ามาเกี่ยวข้องในการพระราชพิธีต่าง ๆ ซึ่งเดิมจัดตาม พิธี พราหมณ์เพียงอย่างเดียว เช่น พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ พระราชพิธีโสกันต์ เป็นต้น นอกจากนี้ ได้พระราชทานเสรีภาพทางศาสนาแก่ประชาชนและได้พระราชทานที่ดินแก่ศาสนิกชนคริสเตียนเพื่อสร้าง โบสถ์ อีกทั้งโปรดให้สร้างวัดถวายเป็นราชพลี แก่พระญวนนิกายมหายาน
6. ด้านการศึกษาศิลปวิทยา
ทรงมีพระปรีชาสามารถหลายด้าน รวมทั้งทางด้านดาราศาสตร์ กล่าวได้ว่าเทียบเท่านักดาราศาสตร์สากล ทรงสามารถคำนวณสุริยุปราคาเต็มดวง ในพุทธศักราช 2411 ได้อย่างถูกต้องแม่นยำ เป็นที่เลื่องลือในวงการาราศาสตร์นานาชาติ ส่วนการศึกษาของอาณาประชาราษฎร์ พระองค์ได้ทรงพัฒนาการศึกษาทั้งของข้าราชสำนัก และประชาชนทั่วไป ทรงใส่พระทัยกวดขันคนไทยให้ใช้ภาษาไทยให้ถูกต้อง ทรงสนับสนุนโรงเรียนของหมอสอนศาสนาที่เข้ามาเปิดกิจการในประเทศไทยเพื่อให้คนไทยได้เรียนรู้ภาษาอรรถคดี และวิทยาการของชาติตะวันตก โปรดให้จ้างครูสตรีชาวอังกฤษมาสอนภาษาอังกฤษแก่พระราชโอรสธิดาและสตรีในราชสำนัก และยังได้ทรงพระกรุณาส่ง ข้าราชการระดับบริหารไปศึกษางานที่จำเป็นสำหรับราชการไทย ณ ต่างประเทศ นอกจากนี้ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งโรงพิมพ์หลวงขึ้นในพระบรมมหาราชวัง เมื่อพุทธศักราช 2401 เรียกว่า “โรงอักษรพิมพ์การ” ทำหน้าที่ผลิตข่าวสารของทางราชการเพื่อเผยแพร่ให้ราษฎรได้ทราบทั่วถึงกัน โดยเริ่มพิมพ์หมายประกาศต่าง ๆ มีลักษณะอย่าง หนังสือพิมพ์ข่าว ใช้ชื่อว่า “ราชกิจจานุเบกษา” ซึ่งยังคงมีอยู่สืบมาจนถึงปัจจุบัน โดยหน่วยงานของรัฐที่มีหน้าที่รับผิดชอบ จัดพิมพ์ราชกิจจานุเบกษาคือสำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรี